Lichaam-zijn versus lichaam-hebben

Wikipedia omschrijft fenomenologie als 'een filosofische stroming in de hedendaagse filosofie (...) die uitgaat van de directe en intuïtieve ervaring van fenomenen (ofwel verschijnselen), en hieruit de essentiële eigenschappen van ervaringen en de essentie van wat men ervaart probeert af te leiden'. Fenomenologie van het lichaam gaat dan over hoe lichamelijk ons ‘in de wereld zijn’ is.

'Fenomenologie van de lichaamservaring', een hoofdstuk in het Handboek psychiatrie en filosofie, is geschreven door Sanneke de Haan. Zij is filosoof en onderzoeker bij het Department of Psychiatry van het AMC te Amsterdam. De Haan gebruikt een fenomenologische analyse om bij psychiatrische aandoeningen te bekijken of de aandoening effect heeft op het ‘in de wereld zijn’ van de patiënt. Allereerst beschrijft zij normale lichaamservaring: deze kenmerkt zich door het ervaren van de grootste vrijheid op het moment dat er geen sprake is van bewuste reflectie op het handelen. De Haan beschrijft deze toestand als de ervaring van lichaam-zijn. Daarnaast maakt reflectie het wel mogelijk om nieuwe vaardigheden te leren, doordat we uit de impliciete beleving stappen en ons expliciet richten op het coördineren van onze bewegingen. Deze toestand wordt de ervaring van lichaam-hebben genoemd.

Bij ‘gezonde’ mensen is er sprake van een soepele wisselwerking tussen het ervaren van het lichaam-zijn en het lichaam-hebben. Wanneer er sprake is van psychopathologie, dan is die soepele wisselwerking verstoord. Depressie kan bijvoorbeeld gezien worden als een tekortschieten van de ervaring van lichaam-hebben. Deze fenomenologische analyse maakt ons duidelijk dat zowel de ervaring van lichaam-zijn (kunnen opgaan in alledaagse dingen) als de ervaring van lichaam-hebben (kunnen reflecteren en afstand nemen) bijdragen aan coherentie van het zelf. Misschien is het dan wel een belangrijke functie van begeleiding om te werken aan een soepele wisselwerking tussen beide.